“Аллоҳим Туфайлга ўзи ният қилган эзгу ишларига кўмак бўлиши учун бир белги ато қилгин”, дея дуо қилганди Пайғамбар алайҳиссалом.
Туфайл ибн Амр ад-Давсий жоҳилият даврида Давс қабиласининг етакчиси, кўзга кўринган арабларнинг шарафлиси, ўша даврнинг кам сонли мард ва саҳий кишилардан бири эди. Бу зотнинг ўчоғидан қозон тушмас, меҳмонларга доимо эшиги очиқ эди. Очларни таомлантирар, мазлумларга омонлик берар, ёрдам сўраганларни қаноти остига олар эди. Бундан ташқари, Туфайл моҳир ва закий адиб, ўткир ҳисли, юмшоқ феъл, ибораларнинг ширин-у, ачиғини яхши биладиган шоир ҳам эди. Унинг сўзлари одамларга сеҳр каби таъсир қиларди.
Туфайл Тиҳомада жойлашган қавмини ташлаб, Макка томон юзланди. Маккада эса Пайғамбар алайҳиссалом ва Қурайш кофирлари орасидаги кураш шиддатли давом этаётган, икки томон ҳам ўзи учун иттифоқдош ва ёрдамчи излаётган пайт эди. Набий алайҳиссалом одамларни Аллоҳ йўлига даъват қилар, у зотнинг қуроллари иймон ва ҳақиқат эди. Қурайш кофирлари эса қандай қилиб бўлса ҳам Расулуллоҳнинг даъватларига қаршилик кўрсатишга уринар эди. Одамларни қандай йўл билан бўлса ҳам у зотдан узоқлаштириш режаларини тузишарди. Туфайл бу курашга тайёргарликсиз кирганини, бу жанг гирдобига аниқ мақсадсиз шўнғиганини жуда кеч англади. У Маккага бу мақсадда ташриф буюрмаган, Муҳаммад алайҳиссалом ва қурайшликлар орасидаги кураш унинг ҳаёлига ҳам келмаган эди. Бу курашлар давомида Туфайлнинг ҳаёлидан ҳеч қачон чиқмайдиган бир хотира қолди.
Туфайл ибн Амр ад-Давсий ҳикоя қилади:
“Маккага келдим. Қурайш зодагонлари мени кўришлари биланоқ пешвоз чиқишди. Менга икром кўрсатиб саломлашди. Мени яхши бир жойга жойлаштирди. Қурайшнинг сардорлари ва етакчилари менинг ёнимга тўпланиб: “Эй Туфайл, шаҳримизга хуш келибсан, ўзини пайғамбар деб айтаётган бир киши орамизни бузди, бирлигимизга путур етказди, жамоамизни парчалаб юборди. Бошимизга тушган бу ишлар, сен ва қавминг бошига ҳам тушишидан қўрқамиз. Шу сабабдан у одам билан гаплашма, ундан ҳеч нарсани эшитма. Унинг сўзлари ҳудди сеҳр кабидир. Унинг сўзлари отани боласидан, акани укасидан, эрни хотинидан жудо қилади”, дейишди.
Қурайш катталари менга Муҳаммад ва унинг ғаройиб ишлари ҳақида ҳар хил гапларни айтиб шундай қўрқитишдики, ҳатто у одамга ҳеч қачон яқинлашмасликка, у билан асло гаплашмасликка, ундан ҳеч нарса эшитмасликка қарор қилдим.
Бир кун Каъбани тавоф қилиш ҳамда ўзимиз улуғлаб ибодат қиладиган бут-санамларга ибодат қилиш учун бордим. Муҳаммаднинг каломидан бирортасини эшитиб қолмаслик учун қулоқларимга пахта тиқиб олган эдим. Аммо Каъбага яқинлашганимда Муҳаммадни бизнинг намозимизга ўхшамайдиган намоз ўқиётган, бизнинг ибодатимиздан ўзгача ибодат қилаётган ҳолатда кўриб қолдим. Унинг ҳолати мени асир қилди. Унинг ибодати мени ҳайратга солди. Негадир ўзимда унга нисбатан яқинлик ҳис қилдим, аста-секин унга мақсадсиз яқинлашдим, натижада Аллоҳ қулоғимга у айтаётган сўзлардан баъзиларини эшиттирди. Мен жуда ажойиб каломни тинглаган эдим. “Шўринг қурсин эй Туфайл”, дедим ўзимга ўзим. “Сен моҳир, закий шоир бўлсанг. Ақлинг жойида бўлса, нима яхши-ю, нима ёмонлигини биладиган одам бўлсанг. Бу одамнинг каломини эшитишингга нима тўсқинлик қилади. Агар унинг сўзи тўғри бўлса - қабул қиласан, нотўғри бўлса - тарк қиласан”.
Бу хаёллар оғушида уни бироз кутдим, Расулуллоҳ уйларига қайтдилар. Мен эса у зотнинг ортларидан эргашдим. Уйига кирди, мен ҳам кирдим. Дедимки: “Эй Муҳаммад, қавминг сен ҳақингда турли гапларни айтишди, мени шунчалик қўрқитишдики, ҳатто каломингни эшитмаслик учун қулоқларимга пахта тиқиб олдим. Лекин Аллоҳ сўзларингдан баъзиларини эшитишимни ирода қилди, ажойиб сўзлар экан. Одамларга келтирган нарсангни тушунтириб бер”, дедим. Муҳаммад менга динини тушунтирди. “Ихлос” ва “Фалақ” сураларини ўқиб берди. Мен бу каломдан кўра гўзалроқ сўзни эшитмаган, унинг динидан кўра адолатли динни кўрмаган эдим дунёда. Ана шу ондаёқ қўлларимни унга узатдим ва шаҳодат калималарини айтиб, мусулмон бўлдим.
Шу воқеадан кейин Маккада бир неча кун туриб, Исломни ўргандим. Қуръондан кучим етганича ёд олдим. Уйимга қайтишга қарор қилган вақтимда: “Эй Аллоҳнинг Расули, мен оила аъзоларимни ортимдан эргаштира оладиган кишиман. Шу сабабдан улар ёнига қайтиб, уларни исломга даъват қилмоқчиман. Дуо қилинг, Аллоҳ таоло динига даъват қилишим учун менга ёрдам берадиган бир белги-аломат ато қилсин”, дедим. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саллам мени дуо қилди.
Мен йўлга тушдим. Бир тепаликдаги манзилга етиб келганимда пешонамда чироқ каби нур пайдо бўлди. Мен эса: “Аллоҳим, ёлбораман бу белгини юзимдан бошқа жойга ато қилгин, чунки одамлар динини ўзгартиргани учун Аллоҳ буни жазолаган, деб ўйлашларидан қўрқаман”, деб дуо қилдим. Нур эса қамчимнинг учига кўчиб ўтди. Одамлар қамчимнинг учидаги қандил каби нурга ҳайрат билан қарашарди.
Мен тепаликдан тушиб, етиб келганимда отам ёнимга келди, у жуда қариб қолган эди. Мен унга: Эй отажон мендан узоқ туринг, чунки мен сизлардан эмасман, сиз эса мендан эмассиз”, дедим. “Нима учун, эй ўғлим”, деди отам. “Чунки мен Муҳаммаднинг динига эргашиб, мусулмон бўлдим”, дедим. Отам эса: “Сенинг дининг менинг динимдур”, дедилар. “Ундай бўлса ғусл қилиб, покланиб келинг, мен ўрганган нарсаларимни сизга ҳам ўргатаман”, дедим. Отам бориб ювиниб келди. Мен эса у кишига исломни ўргатдим.
Сўнгра хотиним келди, ман аёлимни ҳам нажот сари етаклаш учун: “Мендан узоқ тур, чунки мен сизлардан эмасман, сизлар эса мендан эмассизлар”, дедим унга ҳам. “Нима учун”, деди у. “Чунки мен Муҳаммаднинг динига эргашиб, мусулмон бўлдим”. Шунда айлим: “Сизнинг динингиз менинг динимдур”, деди. “Ундай бўлса Зушшаро сувида покланиб кел, мен ўрганган нарсаларимни сенга ҳам ўргатаман”, дедим.
Зушшаро Давс қабиласи сиғинадиган тош ҳайкал бўлиб, унинг атрофида сув оқарди. Аёлим менга қараб: “Ота-онам сизга фидо бўлсин, Зушшародан болаларимизга бирор зарар етишидан қўрқаман”, деди. Унинг гапларидан ранжиб урушиб бердим. “Бор покланиб кел, у тош ҳайкал сенга зарар етказа олмаслигига мен кафилман”, дедим. Бориб покланиб келди. Унга исломни ўргатдим. У ҳам мусулмон бўлди. Кейин Давс қабиласини даъват қилдим. Афсуски улардан фақатгина Абу Ҳурайра исломни қабул қилди холос.
Кейинчалик яна Маккага Набий алайҳиссаломнинг ҳузурларига қайтдим. Мен билан Абу Ҳурайра ҳам бор эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Ортингда нимани қолдириб келдинг”, деди. Мен эса: “Ортимда Ҳақни кўришдан тўсилиб қолган қалбларни ва қаттиқ куфрни қолдирдим”, деб жавоб бердим. “Давс қабиласини фисқ-у, фужур ва осийлик қамраб олган”, дедим. Набий алайҳиссалом шу заҳоти ўрниидан туриб, таҳорат олди ва намоз ўқиди. Сўнг қўлларини самога кўтарди…
Бу воқеани Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу қуйидагича ҳикоя қилади:
“Набий алайҳиссалом қўлларини самога кўтарган вақтида, қавмимни дуоибад қилиб, ҳалок қилишидан қўрқиб кеттим. Эҳ, бечора қавмим, деб ўйлаган эдим ҳамки, Расулуллоҳ: “Аллоҳим, Давс қабиласини ҳидоят қил, Аллоҳим, Давсни ҳидоят қил, Аллоҳим, Давсни ҳидоят қил”, дея дуо қилди. Сўнгра Туфайлга қараб, қабилангга бор, уларга юмшоқ муомала қил ва уларни исломга даъват эт, деди.
Туфайл ибн Амр айтади: “Мен Давс ерларида қавмни исломга даъват қилишда давом этдим. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам эса Мадинага ҳижрат қилди. Бадр, Уҳуд, Хандақ ғазотларида қатнаша олмадим. Кейинчалик ўзим билан бирга саксон нафар исломга кирган оилани олиб Мадинага келдим. Расулуллоҳ бизни кўриб хурсанд бўлди. Бизга Хайбар ғазотидаги ўлжалардан берди. Биз эса: “Эй Аллоҳнинг Расули, қўшинингизнинг ўнг томонини бизга ишонинг”, дедик.
Туфайл ибн Амр сўзларида давом этиб, айтади:
“Бироз вақт ўтгандан кейин Аллоҳ таоло Маккани мусулмонларга фатҳ қилиб берди. “Эй, Расулуллоҳ, Зул Куффайн деб номланган бут-санамни ёқиб юборишга мени жўнатинг”, дедим”.
Шу тариқа Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам Туфайлни кичик бир қўшин билан ўша ерга жўнатди. Туфайл манзилга етиб бориб, санамни ёқишга тайёрлана бошлади. Бу вақтда қўшинга қарши туриш учун болалар, аёллар, одамлар тўпланиб Зул Куффайнни ёқмоқчи бўлгани учун Туфайлга бир зарар етишини ёки чақмоқ чақиб уни ҳалок қилишини кутишарди. Лекин Туфайл санамга ибодат қиладиган одамларнинг кўз ўнгида унга олов берди. Шу аснода қуйидаги шеърни ўқирди:
Эй жонсиз ҳайкал, сенинг қулинг эмасман мен
Яралганман сендан аввал, каттаман мен.
Олов билан кулинг кўкка совураман
Ҳаргиз, асло сенга сажда қилмайман мен.
Олов ҳайкални куйдуриб йўқ қилди. Ҳайкал билан бирга Давс қабиласидаги ширкни ҳам ёқиб юборди. Давс қабиласининг ҳаммаси иймон келтириб, мусулмон бўлди.
Туфайл ибн Амр ад-Давсий Набий алайҳиссалом ёнида у вафот этгунча мулозимлар қаторида турди. Халифалик Абу Бакр Сиддиққа топширилганидан кейин Туфайл ўз жонини ва фарзандларини халифанинг хизматига топширди. Диндан қайтган муртадлар билан жанг бошланганда Туфайл ибн Амр мусулмонлар қўшинининг аввалги сафларида Мусайламатул Каззобга қарши жанг қилди. Туфайл билан бирга унинг ўғли Амр ҳам бор эди. Ямома йўлида юраётганларида Туфайл тунда бир туш кўрди. Эрталаб туриб, биродарларига тушини айтиб, таъбир қилишларини сўради. Улар нимани кўрдингиз, дейишди. “Тушимда сочим қирилган эмиш, оғзимдан қушлар чиқаётган эмиш, сўнгра бир аёл мени қорнига киритиб олган эмиш. Ўғлим Амр эса ёнимга киришга уринар, аммо киролмас эмиш”, дея жавоб бердим. Шерикларим “Яхши туш кўрибсиз дейишди”. Туфайл эса: “Мен бу тушни бошқача таъвил қилгандим. Сочимнинг қирилиши – бошимнинг кесилиши, оғзимдан чиқаётган қушлар – руҳим. Ўз бағрига чорлаётган аёл – ер бўлиб, мени қабрга чақираётган эди. Мен ушбу жангда қаҳрамонларча жон беришдан умидворман. Аммо ўғлим менга эргашиб ета олмагани - у тирик қолишига ишора, деб билдим, деди.
Ямома жангида улуғ саҳобий Туфайл ибн Амр ад-Давсий улуғ қаҳрамонлик кўрсатди. Жанг майдонида мардларча вафот этди. Ўғи Амр эса шиддатли жанг қилиб жуда кўп жароҳат олди, ўнг қўли кесилди. Амр Мадинага отаси ва қўлини Ямома ерларига ташлаган ҳолда қайтди.
Туфайл ибн Амрнинг ўғли Амр ибн Туфайл Умар ибн Хаттоб халифалик вақтларида у кишининг ҳузурига кирди. Шу пайт халифа Умар учун таом келтирилди. У кишининг ҳузурида бошқа одамлар ҳам бор эди. Умар ибн Хаттоб йиғилганларни таомга таклиф қилди. Амр ибн Туфайл эса ўзини четга олди. Умар ибн Хаттоб: “Сенга нима бўлди, эй Амр? Менимча сен қўлинг кесилганидан хижолат тортиб четда турибсан. Ҳудо ҳаққи, мана шу кесилган қўлингни таомга узатмагунингча ундан ҳеч нарса емайман. Аллоҳга қасамки, дунёда тирик, аммо танасининг бир бўлаги аллақачон жаннатда бўлган ягона одам сенсан”, деди.
Абдурраҳмон Раъфат Пошонинг "Саҳобалар ҳаётидан лавҳалар" асаридан Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Исмоил таржимаси.
