2021 йил 20 декабрда Россия Федерацияси Президентининг сайтида “Россия Федерациясининг миллий озчиликларга мансуб шахсларнинг ҳуқуқларини таъминлаш тўғрисидаги конвенцияга аъзо бўлмаслик нияти тўғрисида”ги фармонининг матни пайдо бўлди. Россия ҳукумати бу конвенцияга 1994 йил 21 октябрда қўшилган.
Аммо, нима учун Кремл бу конвенциядан бутунлай чиқишга қарор қилди?
Бу саволга иккита жавоб бериш мумкин. Биринчидан, Путин Россиясини халқаро ҳуқуқ ва ҳамжамиятдан тўсиб қўйишнинг янги соҳаларни қамраб олган умумий тенденцияси шундай намоён бўлади. Иккинчидан, умуман олганда миллий озчиликлар мавзуси, хусусан, ушбу конвенция Кремл учун жуда жиддий даражада эмас.
Миллий озчиликларга мансуб шахсларнинг ҳуқуқларини таъминлаш тўғрисида конвенциянинг (кейинги ўринларда Конвенция деб юритилади) нима учун Кремл томонидан муҳим ҳисобланмагани маълум эмас.
Шундай қилиб, Конвенциянинг 6-моддасининг 1-банди миллий озчилик вакилларига "улар билан умумий этник келиб чиқиши, маданияти, тили ёки диний эътиқоди билан боғлиқ бўлган давлатларнинг фуқаролари ва ташкилотлари билан алоқаларни сақлаш ва қўллаб-қувватлаш ҳуқуқини" беради.
Кремлнинг бу борадаги сиёсати узоқ вақтдан бери бунинг аксини, яъни бундай алоқаларни узишга қаратилган. Мамлакатдаги туркий халқларнинг Туркия билан ҳар қандай алоқаларини бостириш ҳақида бир неча бор ёзилган. 2021 йил 23 апрелда Россия Федерацияси Фин-Угор халқлари уюшмаси Фин-Угор халқларининг Бутунжаҳон конгрессларида иштирок этишни тўхтатганини эълон қилди.
Бу қадам рус фин-угор халқларини Эстония каби Фин-Угор давлатларидан ажратиб қўйиш бўйича кенг қамровли сиёсатнинг намоён бўлиши эди.
Исроил каби Кремлга дўстона давлатларга Россиядаги жамоаларга ҳомийлик қилишга тўсқинлик қилинмайди. Aммо Украинанинг Россиядаги украин диаспорасини қўллаб-қувватлашига нисбатан буни тасаввур қилишнинг иложи йўқ эди.
Россиядаги украинларнинг миллий-маданий ҳаёти минимал даражага туширилди. Украина билан ўзаро алоқалар ҳақида гапирилмаса ҳам бўлади. Мафкурачилар ва Кремл аҳолиси мустақил Украина халқи йўқлигини таъкидлайди.
Шубҳасиз, бундай вазиятда Конвенциянинг ушбу қоидаси Кремл учун ноқулай.
Конвенциянинг 9-моддасида шундай дейилади: “Таълим, маданий ва диний характердаги ташкилотлар... бошқа Aҳдлашувчи томонларнинг давлат ва жамоат ташкилотларидан ёрдам олишлари мумкин”.
Бироқ, Сербия билан бир қаторда барча Болқон давлатларида маҳаллий мусулмон ташкилотлари Дин ишлари бўйича бошқарма (Diyanet) ва Турк ҳамкорлик ва мувофиқлаштириш агентлиги (ТИКA) каби турк исломий ташкилотларидан изчил ва мунтазам ёрдам олишини Россияда тасаввур этиб бўлмайди, сабаби, мухолифатчи россияликлар ўртасида хориж агентлари ва номақбул ташкилотларга қарши кураш сўнгги пайтларда авж олган. Диний ташкилотларни хориждан молиялаштириш аллақачон тўхтатилган.
Бундан ташқари, Конвенциянинг 7-моддаси 2-банди Россия ҳукуматига: “Aҳдлашувчи томонларнинг ҳар бири миллий қонунчилигига мувофиқ, иложи бўлса ва керак бўлганда, миллий озчиликлар тилида расмий органлар билан алоқада фойдаланиш учун шароит яратади", деган жойи ҳам ёқмайди.
Лекин, биринчидан, матннинг ўзи аниқ кўрсатиб турибдики, фақат иложи ва зарур бўлган жойда, бу ҳокимиятнинг ўзи буни қилиш ёки қилмасликни ҳал қилиш имконини беради.
Россия ҳукумати учун Конвенциянинг 9-моддасининг биринчи икки банди кўпроқ муаммоли бўлиб, уларда:
"а) ... мавжуд эҳтиёжларни ҳисобга олган ҳолда, “миллий озчиликлар”нинг она тили ва таълимини ўрганиши учун тегишли шарт-шароитларни яратиш. Ўз она тилида, шу жумладан турли даражадаги таълим муассасаларини ва уларнинг турли манбалар ҳисобидан молиялаштириладиган шўъба корхоналарини очиш ушбу Конвенциянинг 9-моддасида назарда тутилган;
б) Аҳдлашувчи томонларнинг таълимга масъул давлат органлари ўртасида ўқитиш миллий озчиликлар тилларида олиб бориладиган таълим муассасалари ва уларнинг бўлимларини ушбу тиллардаги дастурлар, ўқув-услубий қўлланмалар ва ўқув адабиётлари билан таъминлаш мақсадида ҳамкорликни ривожлантириш; мазкур таълим муассасалари ва бўлимларда ишлаш учун мутахассислар тайёрлашга кўмаклашиш”.
Яқинда Россия давлат иерархиясидаги энг юқори мансабдор шахслардан бири Вячеслав Володин халқларнинг ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи ва унинг таркибида республикаларнинг мавжудлиги кўринишидаги асосий конституциявий тамойилларини аниқ хато деб атади. Бундай шароитда Россия қонунчилигида амалга оширилган тушунчалар, масалан, маҳаллий халқларнинг мақоми ҳужумга учраганлиги ажабланарли эмас. Шу билан бирга, душманлик муносабати нафақат миллий «рус бўлмаган»га, балки мустақил субъективликни назарда тутадиган миллий кўринишда рус тилига ҳам намоён бўлади.
Бу мантиқ тушунарли ва Россияга нисбатан қўлланилиши мумкин. Бунда ўз ерларида яшовчи ва Володин томонидан нафратга учраган халқлар хорижий давлатлардан келган муҳожирлар диаспоралари билан бир хил мақомга эга бўлолмайди. Путин ҳокимиятга келишидан олдин бу Россия қонунчилигида ҳам акс этган. 1999 йил 5 мартдаги "Россия Федерациясининг чет элдаги ватандошларга нисбатан давлат сиёсати тўғрисида"ги қонуннинг дастлабки таҳрири 2-модда қуйидагилар баён этилган:
"... Россия Федерациясининг миллатлари — Россия Федерациясининг асосий аҳоли пунктларида жойлашган одамларнинг миллатлари". Бу сўз тўлиқ эмас, лекин у, Россияда ким “миллий озчилик”лар, яъни "Россия Федерацияси миллатларига" мансуб бўлмаганлар деб ҳисобланиши ҳақида тушунча беради. Бироқ, 2010 йил 23 июлдаги ўзгаришларга кўра, у чиқариб ташланди ва энди Россияда кимни “миллий озчилик” деб ҳисоблаш кераклиги умуман номаълум.
Эслатиб ўтамиз, “Украинанинг туб халқлари тўғрисида”ги қонунга мувофиқ, қрим-татарлар ва караитлар шундай “миллий озчилик” деб тан олинган, аммо руслар ёки этник жиҳатдан хорижий давлатларнинг диаспораси бўлган венгер ва поляклар эмас.
Бу қонуннинг таҳриридан келиб чиқади, унга кўра Украинанинг туб аҳолиси — Украина ҳудудида шаклланган, ўзига хос тил ва маданият соҳиби бўлган, анъанавий, ижтимоий, маданий ёки вакиллик органларига эга бўлган, ўзини Украинанинг туб халқи деб биладиган шунингдек, Украинадан ташқарида ўз давлат тузилишига эга эмас этник озчиликни ташкил этувчи этник жамоа.
Бунга изоҳ берар экан, Путин халқларнинг туб жой ва маҳаллий бўлмаганларга бўлинишини фашистлар Германияси сиёсати билан қиёслади ва уни “ўта миллатчилар”нинг Майдандан кейинги Украинадаги ғалабаси билан боғлади. Aммо бундай мантиқ Украинанинг 1996 йилда қабул қилинган Конституциясидан келиб чиқади, унинг 11-моддасида шундай дейилган: "Давлат украин миллатининг бирлашиши ва ривожланишига, унинг тарихий онгига, анъаналари ва маданиятига, шунингдек, Украинанинг барча маҳаллий халқлари ва “миллий озчилик”ларининг этник, маданий, тил ва диний ўзига хослигини ривожлантиришга ёрдам беради".
Бундай ҳолда, украин миллати фуқаролик эмас, балки этник-маданий маънода аниқ кўринади, бу унинг маълум урф-одатлари ва маданияти билан ўхшашлигидан келиб чиқади. Украинанинг туб аҳолисига келсак, уларнинг таърифи юқорида келтирилган. Мантиқ қонунларига кўра, бундай вазиятда қайси гуруҳларни миллий озчилик деб ҳисоблаш кераклиги аниқ — булар биринчи концепцияга ҳам, иккинчисига ҳам киритилмаганлар. Aйнан уларнинг ҳуқуқ ва манфаатлари тегишли миллий қонунлар ва кўриб чиқилаётган Конвенция каби халқаро-ҳуқуқий нормалар билан ҳимояланиши керак.
Лекин Кремл аслида “русларни ҳимоя қилиш” учун “миллий озчилик"ларни ҳимоя қилиш ҳуқуқидан Россиядан ташқарида ва айниқса постсовет мамлакатларида фойдаланмаган. Бунинг бир қанча сабаблари бор.
Биринчидан, Кремл Россиядаги русларга ҳам кўп пул сарфламайди-ю, нега бу ишни чет элда қилиши керак?
Иккинчидан, уларнинг яшаш мамлакатларига сиёсий таъсир кўрсатишнинг махсус воситаларини бермасдан туриб, “миллий озчилик”ни қўллаб-қувватлашни талаб қилиш уларга жуда қимматга тушади.
Украинада ҳам, Болтиқбўйи давлатларида ҳам ушбу Конвенция форматида русларнинг миллий озчилик сифатидаги ҳуқуқлари ҳеч қандай тарзда бузилмайди ва уларнинг бу мақомда ривожланиши учун барча шароитлар мавжуд. Аммо Кремлнинг ўзи уларни таъминлашни хоҳламайди.
Учинчидан, айнан шунинг учун Кремл ўзи “ҳимоя қилаётган”лар учун миллий озчилик мақомига муҳтож эмас – “давлат тузувчи халқ” мақоми руслар учун эмас, балки “русийзабонлар” учун керак. Aхир, Украинада миллатига кўра руслар нисбатан кам ва шунинг учун Кремл украинлар ва русларнинг "ягона халқи" номидан гапиришга ҳаракат қилмоқда.
Айтганча, Россия Конституциясига киритилган давлат тузувчи халқ тўғрисидаги ўзгартириш (68-модданинг 1-банди) худди шундай ёзилган: "Россия Федерациясининг бутун ҳудудида давлат тили рус тилидир. Россия Федерацияси тенг халқлар кўп миллатли иттифоқининг бир қисми бўлган давлат тузувчи халқ тили”. Шу билан бирга, унда аниқ миллий хусусиятга эга рус халқи йўқ эди ва йўқ.
Хулоса шуки, “миллий озчиликлар” тушунчасининг ўзи Кремлга ташқи сиёсатда ҳам, ички сиёсатда ҳам керак эмас. Чунки бу халқаро майдонда квазимиллий “рус дунёси” амбицияларини чеклайди, шунингдек, мамлакат ичида эса турли этник гуруҳларнинг сохта “россия миллати”га қўшилиб кетишига тўсқинлик қилади.
