Азалдан майсир(арабчадан сўзма-сўз таржима қилганда – “қимор ўйини”) исломгача бўлган даврда етарли даражада оммабоп бўлган қимор ўйинини ўзида гавдалантиради. Ўйиннинг моҳияти қуйидагидан иборат бўлган. Халфана ўйинининг барча иштирокчилари томонидан(тенг улушларда) туя сотиб олинган. Туяни сўйишгач, гўштни майдалаб, қисмларга бўлиб чиққанлар. Шундан кейин гўшт бўлаклари сонича камон ўқлари олинган ва ҳар бир камон ўқига сўйилган ҳайвон танасининг у ёки бу қисми ёзиб чиқилган. Туя ўркачи гўштнинг энг яхши, туёғи эса ёмон қисми ҳисобланган. Кейин иштирокчилар камон ўқларини тортганлар. Кимки туя танасининг яхши қисми ёзилган камон ўқини тортган бўлса, ўша ютуқ эгаси ҳисобланган, ёмон қисмини тортган киши эса ютқизган бўлиб чиққан.

Ғорардан фарқли равишда, майсир исломда буткул рад этилган:

“ Эй иймон келтирганлар! Албатта, хамр, қимор, бутлар ва (фол очадиган) чўплар ифлосдир. Шайтоннинг ишидир. Бас, ундан четда бўлинг. Шоядки, нажот топсангиз”. (Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. Тафсири Ҳилол. Моида, 90[1])

Қуръонда кариймда қимор ўйинларини ман этиш изоҳи баён этилган:

“ Сендан хамр ва қимор ҳақида сўрарлар. ”Иккисида катта гуноҳ ва кишилар учун манфаат бор ва гуноҳлари нафларидан каттадир”, деб айт. Ва сендан нафақа қилишни сўрарлар. ”Ортиқчасини”, деб айт. Аллоҳ шундоқ қилиб сизга Ўз оятларини баён қилади. Шоядки, тафаккур қилсангиз. ” (Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. Тафсири Ҳилол. Бақара, 219)

“Албатта, шайтон хамр ва қимор туфайли ораларингизга адоват ва ёмон кўришликни солишни ҳамда сизларни Аллоҳнинг зикридан ва намоздан тўсишни ҳоҳлайдир. Энди тўхтарсизлар?!” (Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. Тафсири Ҳилол. Моида, 91)

Бошқача айтганда, майсир ва бошқа қимор ўйинлари худди хамр сингари бирданига эмас, босқичма-босқич ман этилган. Аввалига Аллоҳ таоло улардан жамият учун озроқ манфаат борлигини эътироф этган, лекин зиёни нафидан кўплигини таъкидлаган ҳолда, орадан бир оз вақт ўтиб, уларни буткул тақиқлаган. Қимор ўйинларининг ман қилиниши босқичма-босқич амалга оширилишининг боиси, ушбу иллат араблар ўртасида кенг тарқалган эди ва унга барҳам бериш учун катта тайёргарлик ишлари олиб бориш лозим бўлган.

Шуни қайд этиш лозимки, исломий молиялар бўйича замонавий муаллифларнинг асарларида “майсир” ибораси тез-тез кўзга ташланиб туради, лекин вақт ўтиши билан гўшт бўлакларида ўйналган қимор ўйини ўзининг дастлабки моҳиятидан ўзгариб кетди.

Мусулмон иқтисодчилари “майсир” деганда бирон-бир тасодиф натижасида, ҳеч қандай меҳнат ва капитал сарфланмай пайдо бўлган даромадни тушунадилар.

Майсирни нима эканлигини кўз олдимизга келтириш учун Н. В. Гоголнинг “Ўлик жонлар” поэмасидан бир парчани ёдга олиш кифоя, Чичиков ўлик жонларни Коробочка ўзига сотиши учун фойдаланадиган далиллардан бирини қуйида шундай баён этади:

“ Мана кўрдингизми?. Бу ўзи, шундай асал. Сиз уни йил бўйи ташвиш ила уриниш ва ҳаракатлар билан йиққан бўлсангиз керак; кўп юргансиз, ариларни эҳтиётлаб, бутун қиш бўйи озиқлантиргансиз; ўлик жонларни иши эса бу дунёга боғлиқ эмас. Бу ерда сиз томонингиздан ҳеч қандай уринишлар ҳам бўлмаган, сизнинг хўжалигингизга зиён етказилган ҳолда, улар Яратганнинг иродаси ила бу дунёни тарк этишди. Сиз у ёқда ўзингизнинг меҳнатингиз, уринишларингиз учун ўн икки сўм олдингиз, бу ерда эса текинга, ўн икки эмас, балки ўн беш сўм, яна кумушда ҳам эмас, ҳаммаси кўм-кўк қоғоз пулларда оляпсиз. – Мана шундай қатъий ишончдан кейин Чичиков кампирнинг ён беришига ҳеч қандай шубҳа қилмай қўйди“

Шунингдек, рулетка ўйнашдан олинган даромад, лотерея билетлари бўйича ютуқлар, дериватив битимлар(фьючерслар, своплар) бўйича олинган фойдалар ҳам майсир ҳисобланади.

Мана шундай қимор ёки молиявий ўйинлар ҳисобланган фаолият натижасида топилган маблағлар ишлаб чиқариш жараёнидан ўтиб келмайди ва воқеликка мувофиқ равишда жамиятни бой қила олмайди.

Шу ерда лотереялар тўғрисида алоҳида тўхталиб ўтиш лозим. Уларнинг жамият (нафақат мусулмонлар орасида) томонидан турлича қабул қилиниши ҳанузгача турфа тортишувларга сабаб бўлмоқда. Масалан, XIX асрнинг охирларигача Россияда лотереяларга умуман салбий муносабатда бўлинган. Лотерея билан боғлиқ муваффақиятсиз тажриба натижасида лотерея ташкилотчилари айби билан ҳукумат 45 000 рублни йўқотгач, Екатерина II Россияда бундай кўнгилочар тадбирлар ўтказишни тақиқлаб қўйди. XIX аср якунларигача Россияда лотереяларни фақат хайрия ташкилотлари ўтказдилар, бунинг учун губернаторнинг ёки агарда, йирик миқдорлар ўйналадиган бўлса¸ Молия вазирининг рухсати бўлиши шарт эди.

Лекин жамоатчилик фикрида лотерея бошқалар ҳисобига бойишнинг бир шакли сифатида қабул қилинишда давом этди. XX асрнинг бошларида ички ишлар вазири Д. С. Сипягин Николай II га Россиядаги лотереялар тўғрисида шундай ахборот берди: “Бизнинг ҳукумат уларнинг(лотереяларнинг) ҳалқ турмуш тарзидаги ўта бузуқ иқтисодий ва аҳлоқий аҳамиятига (курсив бизники. – Р. Б) кўп бора эътибор қаратди. Ҳеч қандай меҳнат сарфламасдан, эҳтирос қўзғатувчи ва текин даромад иштиёқини туғдирадиган лотереялар аҳолини қимор ўйинларига ўргатмоқда, ишлаб чиқаришдан узоқлаштирмоқда ва бир кишини бошқалар ҳисобига бойишига замин яратмоқда. . . Шундай қилиб, лотереялар жамият ҳаётининг ҳаққоний пойдеворига тўлақонли зид келмоқда ва ҳалқ ҳаётига ҳеч қандай наф келтирмаяпти, ҳаттоки хавфли таъсирини кўрсатмоқда”.

Лотереяларга нисбатан салбий муносабатни нафақат мусулмон жамиятларида кузатиш мумкин, бундан ташқари лотереяларни танқид қилувчилар таъкидлаганларидек, улар нафақат ноаҳлоқий, балки кони зарар ҳамдир.

Юқоридаги нуқтаи-назарнинг мухолифлари кўп сонли лотереялар тажрибаларини ҳавола этган ҳолда, уларни сотишдан тушган йиғимлар хайрия мақсадларига ишлатилишини рўкач қиладилар. Ҳақиқатда ҳам, замонавий лотереялар биринчи марта 1466 йилда фламанд мўйқалам соҳиби Ян ван Эйкнинг беваси томонидан Брюггеда, шаҳардаги қашшоқларга кўмак бериш учун маблағ жалб этиш мақсадида ташкиллаштирилган. Кейинчалик ғарб дунёсида ўтказилган кўплаб лотереялар саховатпеша хусусиятига эга бўлган. Шунингдек, келажакдаги АҚШнинг тикланиши ва ривожланишида XVII аср бошларида Англияда ўтказилган лотереялар катта рол ўйнаганлар ва Атлантиканинг нариги соҳилидаги британ колонияларини иқтисодий қўллаб-қувватлашни ўз олдига мақсад қилиб олганлар. Бундан ташқари, бир қатор давлатлардаги қонунчилик лотерея тиражларини сотишган тушган пулнинг бир қисмини хайрия мақсадлари учун ажратишни талаб қилади. Масалан, “Лотереялар тўғрисида”ги Россия қонуни бўйича, сотилган лотерея билетларининг 10% қиймати хайрия эҳтиёжлари учун йўналтирилади. Бу кўрсаткич бошқа мамлакатларда янада юқорироқ кўрсаткични – Буюк Британияда 28%ни, Италияда 15%ни ташкил этади, Скандинавия ярим ороли мамлакатларида эса қимор бизнесидан келган даромад ҳисобига ижтимоий ҳимоя ташкилотларининг фаолияти молиялаштирилади. Лотерея ташкилотчиларидан олинган даромаддан ташқари давлат лотерея сотиб олувчиларни ҳам ютуқлардан солиқ олиш орқали солиққа тортади.

Юқоридаги Қуръон оятларида таъкидланганига мувофиқ, лотереялар ўтказишдан жамият оладиган манфаатга нисбатан унинг зарарлари албатта, кўпроқдир. Мусулмон мамлакатларида лотереялардан ижтимоий эҳтиёжлар учун маблағларни йиғишда фойдаланиш калтабинлик бўлиб қолган бўлур эди, чунки исломда жамиятдаги маблағларни қайта тақсимлашнинг закот, вақф ва ҳк. каби бошқа манбалари борки, улар лотереялар пайдо бўлишидан анча аввалроқ ўзининг самарали эканлигини исботлаб берган.

Манба: «Ислом иқтисодий модели ва замон»

Муаллиф: Ренат Беккин. Таржимон: Ботирхўжа Жўраев