Чингиз Айтматовнинг «Асрга татигулик кун» романини кўпчилигимиз ўқиганмиз. Асардаги Найман она изтироби неча кунлар, неча тунлар бизни безовта қилган. Айтматов ёзишича, асирга тушган тутқуннинг сочини олиб ташлаб, унинг бошига янги сўйилган туянинг териси кийдирилган. Шундан сўнг унинг қўл-оёғи боғланиб, бошини ерга теккиза олмаслиги учун бўйнига каттакон тахтакач кийдирилган ва шу аҳволда бир неча кун чўлнинг ўртасига ташлаб қўйилган. Вақт ўтиши билан, тутқун ўлиб кетади ёки хотирасидан буткул маҳрум бўлиб, итоаткор қулга айланади. Бундай қул айтганни қилади, ўйламайди, исён қилмайди. Нархи ҳам баланд бўлади. Жуанжуанлар бундай қулларни баланд нархга сотишади. Итдек фақат ейдиган ва итоат қиладиган Жўломон ҳам онасини – Найман онани камонда ўқ отиб ўлдиради.
Асарни биринчи ўқиганимда узоғи юз йил умр кўрадиган инсон учун ёвузлик қилиб яшаш нима учун керак экан, деб йиғлаганман. Неча кунлар Найман онага аза тутганман.
Бугун ҳам баъзи жўломонлар орамизда пайдо бўляпти. Бугун уларни сочини мияга қараб ўстириш учун туя терисини бошига кийдириш шарт эмас. Уларга телефон бериб, назорат қилмасак бўлди, интернет ҳамма нарсани ўргатади.
Бола хархаша қилса, овутиш учун қўлига телефон тутқазилади. Унинг истаган ўйини топиб берилади ёки бола ўзи интернетда топиб ўйнайди. Ўйинларнинг моҳияти нимадан иборат? Ўлдириш, пичоқлаш, жуда оддийроқлари юзини бежаш, бузиб ташлаш. Бутун-бутун иморатларни қуришни эмас, бузишни ўргатадиган ўйинлар шунақа кўпки... Болалар ҳам ақлни чархлайдиган, тиклаб, барпо этадиган ўйиндан қўпорувчи ўйинларни яхши кўради. Аксарият ҳолларда ота-оналар бунга рози бўлади. Ҳали мурғак, оппоқ тасаввур мана шу ғоялар билан суғорила боряпти. Сал каттароқ бўлгач, компьютер ўйинларига ўтилади. Қани энди компьютерда бошқа муҳим жиҳатлар ҳисоблаш, дастурлашга ўргатиб борилса. Йўқ, уйда рухсат тегмаса плейстейшенга югуради бола. Баъзида ота-она ўта банд бўлганидан назорат кам. Баъзи ота-оналарнинг ўзларини ижтимоий тармоқлардан ажратиб бўлмаяпти.
Хуллас, Чингиз оға кўтарган муаммо бугунги кунда янада ҳаётийлашиб бормоқда. “Асрга татигулик кун”ни ўқиганимдаги қийноқ яна бошланди. Жуанжуанларга бўлган нафрат бугун қаерлардадир мана шу ўйинлар, мана шунақа тармоқларни ўйлаб топиб, ёшлар онгини бузаётганларга қаратилди. Улар жуда фаол. Фикрламайдиган, онгсиз қулларни чорлаб, уруш олови ёнаётган мамлакатларда текин аскар қилиши мумкин. Ҳеч бўлмаганда онасини ўлдирса, дунёда битта одам камайганига хурсанд бўлиши мумкин. Улар учун миллатларнинг қадриятлари оёқости бўлишини, одамлар бир-бирига тажовуз қилиши, иложи бўлса қириб битириши муҳим. Шунинг учун ишлаб чиқилади, бу интернет ўйинлари.
Муқаддас динимиз ота-она даражасини жуда юксак кўтарган. “Исро” сурасининг 32-оятида “Роббингиз сизларга ёлгиз унинг ўзига ибодат қилмоқлигингизни ҳамда ота-онангизга яхшилик қилишингизни амр этди” дейилади. Аллоҳдан кейин ота-онага итоат қилинади. Ҳатто “уф” дейиш мумкин эмас. Энди оналарининг юзига торт чаплаб интернетда тарқатганлар ҳақида нима дейиш мумкин?!
Бир ўртоғим “ўғлим серзарда, гапиришга қўрқаман”, дейди. Қўрқма, уни сен дунёга келтириб, тарбия бергансан, сенинг қалбингга етган озор учун унинг иши ўнгланмаслиги мумкин, шуни тушунтир, дедим. Бўлмаса...
Кўпчилик Ўзбекистонда “Тик-ток” ижтимоий тармоғини блоклаш таклифи билан чиқди. Блокланди ҳам. Қисқа видеоролик ишлаш, “Тик-ток”ка жойлаш жуда осон. Қанчалаб лайк йиғиш мумкин, қанча обуначига эга бўлиш мумкин. Бу ёшларга шу обуначи, уларни қанча одам кузатаётгани керак. Эътибор тортишнинг турфа усуллари ишлаб чиқиляпти. Костюм-шимли йигит ўқишга кетяпти, унга аксарият одам эътибор қилмайди. Костюм ва шортикдаги йигит эътиборни кўпроқ тортади. Мана шу жойда мезон бузилади. Демак, эътибор тортиш учун мезон ва одоб доирасини бузиш кераклигини англаб қолди улар. Истаганча қадриятлар оёқости қилиниши мумкин. Аслида мана шу бузиш қоидаси кун тартибига чиққани ёмон. Мен битта ижтимоий тармоқни блоклаш билан муаммо ҳал бўлиб қолади деб ўйламайман. Тарбияни мустаҳкамроқ қилайлик. Таълим бергувчи даргоҳлар ўз йўлига, биз – оила катталари, бобо-бувижонлар, ота-оналар ўз боламизга ўзимиз эгалик қилайлик. Токи улардан жўломонлар тайёрлашмасин.
Унда-бунда ёш йигитлар интернетдаги ўйинларга кириб кетиб, катта қарзларга ботгани, натижада жонига қасд қилаётгани ҳақида эшитиб қоляпмиз. Бир гуноҳ яна бир гуноҳга ҳомиладор бўляпти. Кўз юмиб бўлмайди бу ҳолга. Чирчиқлик бир танишимнинг турмуш ўртоғи банкдан кредит олиб чорва моллари сотиб олибди. Шу кунлари опасининг ўғли интернет қиморда катта пулга тушиб қолган экан. Сигирларни, яна ҳовлисининг бир қисмини сотиб, жиянини қутқариб қолибди. Энди қийналиб кредитнинг қарзини ёпяпмиз, жиян эса ўнгланадиган бола эмас, дейди куйиниб. Кимга нима маслаҳат беришниям билмайсан. Катталарки...
Оилада боланинг қўлига китоб берилмас экан, унга ўқи дегани беҳуда. Мана, ёзги таътиллар бошланди. Оилавий дам олишга бораётганлар, тоғ ва боғларда туширилган суратлар ижтимоий тармоқларни безатмоқда. Фақатгина тоққа бориш боланинг иккита кичкина сурани ёдлагани эвазига, истироҳат боғига таҳорат ва ғуслни тугал ўргангани учун борилса, бола ёз бўйи қанча нарса ўрганади. Бунинг учун ҳозирдан қўлдан телефонни қўйиб ҳаракатни бошлаш керак.
Манзура Шамс
