Туркия ўзбекистонликлар ишлаш учун борадиган асосий давлатлардан бири ҳисобланади. Туркия Меҳнат ва ижтимоий таъминот вазирлиги маълумотларига қарайдиган бўлсак, бу мамлакатда расман рухсат олиб ишлаётган юртдошларимиз сони йилдан-йилга ортаётганини кўришимиз мумкин. Вазирлик 2017 йилда 2465 нафар Ўзбекистон фуқаросига ишлаш рухсатномаси берган бўлса, 2018 йилда 3969 нафар ва 2019 йилда 4480 нафар ўзбекистонлик худди шундай рухсатнома олган. 2020 йилда эса (коронавирус пандемиясига қарамай) 4383 нафар юртдошимиз Туркияда ишлаш рухсатномасига эга бўлди. Бу рақамлар, айтайлик, Россиядаги меҳнат муҳожирларимиз сони билан таққосланса, жуда кам кўриниши мумкин. Гап шундаки, юқорида келтирилган рақамлар расмий статистика, холос. Аслида Туркияда қанча ўзбекистонлик меҳнат қилаётганини ҳеч ким аниқ айтиб бера олмаса керак. Туркия Миграция бош бошқармасининг сўнгги маълумотига кўра, Туркияда 60 076 нафар Ўзбекистон фуқароси яшаш рухсатномасига эга. Бу рухсатнома ишлаш ҳуқуқини бермайди, лекин у билан ҳам йиллаб ишлаб юрганлар қанчадан-қанча. Қолаверса, Туркияда бўлиш муддатини (уч ой) бузган ҳолда, ҳеч қандай ҳужжатсиз яшаб ва ишлаб юрганлар талайгина. Ноқонуний ишлаш эса турли хатарларга йўл очиши мумкинлиги, афсуски, ҳамма ҳам тушунавермайди.
Туркиядаги ўзбекистонлик меҳнат муҳожирлари орасида аёллар кўпчиликни ташкил қилади ва ноқонуний ишлаётган опа-сингилларимиз орасида мушкул вазиятга тушиб қолаётганлар ҳам кам эмас. Одам савдоси билан шуғулланувчилар қўлига тушганлар, фоҳишабозликка мажбурланганлар, қулдек муомала кўраётганлар, калтакланаётганлар, ҳатто чорасизликдан ўлиб кетаётганлар... Яқинда Истанбулда очилган «Ўзбек аёллари ҳуқуқлари жамияти» ана шундай опа-сингилларимизга ёрдам беришни мақсад қилган. Жамият раҳбари, ҳуқуқшунос Озода Исломова билан суҳбатимиз бугун Туркияда меҳнат қилаётган ўзбекистонлик аёлларнинг дард-ташвишлари, улар дуч келаётган муаммолар ҳақида бўлди.
– Жамиятимиз очилганига уч ой бўляпти, фаолият кўрсатиш учун расман рухсат олганмиз, – дейди Озода Исломова. – Мақсадимиз – Туркиядаги ўзбекистонлик опа-сингилларимизнинг ҳақ-ҳуқуқларини ҳимоя қилиш. Бошларига ташвиш тушиб, қаерга мурожаат қилишни билмай қолган аёлларимиз билишсинки, жамиятимиз ҳар қандай вазиятда уларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилади, уларни қўллаб-қувватлайди. Жамиятимизнинг молиявий масалаларини ўзаро, биргалашиб ҳал қиляпмиз. Мана, консулхонамиз, “Елкадош” жамияти, сахий юртдошларимиз ёрдам беришяпти.
– Ўзбекистондан Туркиядан кўплаб хотин-қизларимиз келишади ишлагани. Улар асосан қайси соҳаларда меҳнат қилишяпти?
– Асосан оилаларда ишлашади, бола парвариши билан шуғулланишади, ёши катталарга қарашади. Тўқимачилик соҳасида ишлаётганлар ҳам, тадбиркорлик билан шуғулланиб, ўз йўлини топганлар ҳам бор. Лекин Туркияда айнан қанча ўзбекистонлик ишлаётганини айта олмаймиз, бу борада аниқ статистика йўқ.
– Туркияга ишлагани келган аёлларимиз қандай муаммоларга дуч келишяпти? Уларни қайси масалалар қийнаяпти?
– Кузатишларимизга кўра, аёлларимизга Туркияга келишлари учун авиачипта олиб бериляпти, лекин айнан кимнинг олдига ва қайси манзилга келишяпти, нима иш билан шуғулланишади, буни ўзлари аниқ билишмайди. Ўша авиачипта нима мақсадда олиб берилганидан ҳам бехабар бўлишади. Келгандан кейин эса жуда қийин вазиятларга тушиб қолишяпти. Шунинг учун аёлларимизга айтмоқчимизки, ўзлари ишонадиган кишилар бўлмаса, авиачипта олиб берилишига ҳам, бошқа ваъдаларга ҳам ишонишмасин, келишдан олдин яхшилаб ўйлаб кўришсин, маслаҳатлашишсин. Шунчаки «Менга чипта олиб беришди, бўлди, Туркияга кетяпман», дейишса, албатта, муаммоларга дуч келишади.
Сотиб юборилаётган, фоҳишабозликка мажбурланаётган аёлларимиз бор. Туркияга келгандан кейин айримлар мутлақо нотаниш одамларга паспортларини беришяпти, шунақа бўлиши керак экан деб ўйлашяпти. Кейин паспортларини қайтариб олиш учун ҳар хил азоб-уқубатларга чидашяпти. Аёлларимиз ҳақ-ҳуқуқларини, қаерга мурожаат қилиш кераклигини билишмайди. Ҳатто Истанбулда консулхонамиз борлигидан, давлатимиз ҳимоя қилишидан бехабарлар ҳам бор.
Бир мисол айтсам. Бир ўзбек қизимизни бир хонадонга қамаб қўйишган экан, фоҳишабозликка мажбурлашган. Қизимиз жуда қийналган, шу вазиятдан чиқишга йўл қидирган, охири ўзини иккинчи қаватдан ташлаб юборган. Шукрки, қизимиз омон қолди. Консулхона ёрдам берди, уни Ўзбекистонга қайтариб юбордик. Қизимизнинг айтиб берганлари шахсан менга қаттиқ таъсир қилди, унинг бу ерда бир ойлик ҳаёти бир асрга етгулик бўлган. Аёвсиз калтакланган, паспорти, телефони олиб қўилган.
Албатта, бу муаммоли томонлар. Яхши ишлаб юрган, ўз йўлини топган, рўзғорига ёрдам бераётган, орзу-ҳавасига эришаётган аёлларимиз ҳам бор.
– Сиз тилга олган муаммоли вазиятлар келиб чиқмаслиги учун қандайдир тизимли ишлар йўлга қўйилиши керак, шундай эмасми?
– Айни пайтда айнан шу масала устида бош қотиряпмиз. Айтайлик, Ўзбекистондан келишда ҳар бир аёлимизга билетига қўшиб бир қоғозда эслатмалар берсак. Муаммоли вазиятда фалон жойга мурожаат қилишингиз мумкин десак, Туркияда мана шундай ташкилотлар бор десак. Аёлларимиз паспортларини бегоналарга бермасликлари кераклиги ҳақида ҳам билишлари керак. Яъни аёлларимиз Туркияга келишдан олдин бу ерда қандай ҳақ-ҳуқуқларга эга эканликлари, нималарга риоя қилишлари зарурлиги, меҳнат шароитлари ҳақида маълумотларга эга бўлишларини таъминлаш керак деб ўйлайман.
Туркияга ишлагани келмоқчи бўлган юртдошларимизга айтаманки, келишдан олдин турк тилини ўрганиб келинг. Чунки тилни билмасангиз, ўзингиз дуч келган вазиятни тушунмай қолишингиз мумкин. Бундан ташқари, Туркияда қонуний яшанг. Ўзбекистон фуқаролари бу ерда уч ойгача визасиз қолишлари мумкин, ундан ортиғи учун яшаш рухсатномаси олишлари керак.
– Бугун Туркияда минглаб хотин-қизларимиз ишлашяпти. Ўз фарзандларини ташлаб келиб, бу ерда турк оилаларнинг фарзандларига қарашяпти. Турли ишларни қилишяпти, ҳатто бир пайтлар Истанбулда ўзбек аёлларининг мардикор бозори ҳам очилган эди. Тўғри, ҳар бир оиланинг шароити ҳар хил, лекин бунчалик кўп аёлларимизнинг ўзга юртда ишлаб юришида, қийин вазиятларга тушиб қолишида эркакларимизнинг ҳам айби йўқми?.. Шахсан ўзим хотинини Туркияга ишга жўнатиб, Ўзбекистонда ҳовли кўтараётган эркакларни биламан...
– Ҳар бир мурожаатни яхшилаб ўрганиб чиқсак, тагидан, албатта, эркак омили келиб чиқади. Туркияда юрган ҳар бир аёл-қизимиз эракакларимизнинг номуси ҳисобланади, эркакларимиз ана шу номусни ҳимоя қилишлари керак. Мен шу пайтгача бирорта турк эркаги аёлини ишлаш учун чет элга юборганини эшитганим йўқ. Турк аёллари ишлаб, пул топиб келай деб хорижга кетмайди. Шу ерда юрган аёлларимизни ҳимоя қилишсин, кимлардир ёмон кўз билан қарашига йўл қўйишмасин. Мана, ҳеч чечен аёлларига ёмон кўз билан қаралганини эшитганмисиз? Йўқ. Чунки чечен эркаклари бунга йўл қўймайди, қариндошими, қариндоши эмасми, фарқи йўқ, ҳимоя қилади. Ўзбекларимиз ўзимизнинг ўзбекларни сотмасин, эркакларимиз аёлларимизнинг ҳолатига бефарқ бўлмасин ёки уларнинг ўзи хотин-қизларимизни нотўғри ишларга ундамасин.
– Бизга вақт ажратиб, саволларимизга жавоб қайтарганингиз учун катта раҳмат!
P. S. Суҳбат асносида Озода Исломова мурожаатлар жуда кўплигини айтиб ўтди. Яъни Туркияда яшаётган аёлларимиз орасида муаммоли вазиятларга тушиб қолаётганлар анчагина. Меҳнат муҳожирларига ёрдам кўрсатиш билан шуғулланувчи “Елкадош” жамияти фаоли, журналист Санжар Саид билан суҳбатлашганимда пандемия даврида қийналиб қолган айрим аёлларимиз ҳатто ўзини сотишни таклиф қилишгача борганини, бу ҳолатдан уялишганидан жамият очишганини айтган эди.
Айтинг-чи, бир миллат учун бундан ортиқ шармандалик борми?.. Ўзбекнинг эркаклари аёлларини чет элларда хор-зор қилдириб қўйиб, қандай қилиб бош кўтариб юрибди?.. Бу эркаклар шунчалик даюслашиб кетганми, имон деган нарсани унутиб қўйганми?..
Туркияда “ўзбек аёли” дейилса, айрим фикри бузуқларнинг лаб-лунжи осилиб кетаётгатганидан, қанчадан-қанча номусли аёлларимиз ҳам шубҳа остида қолаётганидан хабарингиз борми?.. Баъзи номуссизлар ўзбек аёлига уйланиб олиб, бир неча ойдан кейин бошқа бировга пуллаб юбораётганидан-чи?..
Эркаклар! Аёлларингизни – номусингизни ҳимоя қилишни қачон бошлайсизлар?!
Убайдуллоҳ Адҳамов
