Олтин Ўрда давлатчилиги рус халқининг равнақ топишига сезиларли таъсир кўрсатган. Руслар кўплаб соҳаларга тааллуқли билимларини, дейлик, давлат бошқаруви тизими, дипломатия қоидалари, ҳарбий қурилиш меъёрлари, ҳатто таом тайёрлашни айнан татарлардан ўрганишган.
Рус миллати халқ сифатида тарих саҳнасида IX асрда пайдо бўлди. Уларни XVII асргача асли Скандинавия ўлкасидан чиққан бўлиб, 879 йили вафот топган Рюрикнинг сулоласи бошқарган. У вақтда «Москва» деган топонимик номнинг ўзи бўлмаган.
Москва – янги сиёсий куч маркази
Чингизхон бошчилигидаги мўғуллар бугунги Россия ҳудудига 1230 йилларда бостириб киришган. Ўшанда Киев Руси мўғуллар босқинига дош бера олмади. Руслар узоқ вақт Чингизхоннинг набираси – Ботухон томонидан тузилган Олтин Ўрда салтанатига қарам бўлиб яшаган.
Москванинг илк бинолари 1156 йили бугунги Кремль саройи жойлашган ҳудудда бунёд этилган. Киев мўғуллар томонидан забт этилганидан сўнггина Москва шаҳар сифатида ривож топа бошлаган. Юрий III Олтин Ўрда хонининг изни ила «улуғ Москва князи» унвонига сазовор бўлганидан кейингина Москва ҳудудига алоҳида князлик мақоми берилди. Ушбу князлик Олтин Ўрда мадади ила Тверь, Псков ва Новгород князликларидан қудратлироқ князликка айланди.
1326 йили Рус православие черковининг метрополити Москвага кўчиб ўтди.
Москвадан бутун Россияга
Москва стратегик жиҳатдан муҳим ҳудудда жойлашгани, Олтин Ўрда томонидан деярли назорат қилинмагани сабабли православие мазҳабидаги славянларнинг топинадиган жойига айланиб қолди. Иван Данилович I даврида (1325–1341 йиллари) «Москва князи»нинг даражаси ортиб «бутун Руснинг буюк князи»га айланди. Унинг набираси Дмитрий эса мўғулларга қарши қўзғолон кўтарди.
1462 йилдан 1505 йилгача ҳукм сурган Иван III нинг даврида эса Россиянинг жамики ҳудуди Москва салтанатининг тасарруфига ўтди.
1502 йили Олтин Ўрда давлат сифатида тугатилди, ундан қолган татар хонликлари эса Москвага таҳдид солмай қўйди.
Татарларнинг рус миллатига ўтказган таъсири
Чингизхоннинг катта ўғли Жўжихон босиб олгач, Россия 250 йил давомида мўғулларга қарам юрт бўлди. Ушбу давр ичида Россия ўзаро бирор-бир сиёсий иттифоқ тузмаган кўплаб князликлардан ташкил топган. Рус князлари мўғул хонларининг ҳузурига бош эгиб келишар экан, мўғулларга содиқ қолишаётганликларига қасам ичганча, ўз салтанатини бошқаришни давом этишга изн сўраб кетишар эди. Шуниси маълумки, 1242 йилдан 1430 йиллар ичида рус князлари Олтин Ўрда хоқонларининг саройига 70 марта бош эгиб келишган. Хон ҳузурига келган ҳар бир рус князи гаров тариқасида ўз фарзандини қолдириб кетган. Олтин Ўрда марказида яшаб, кейинчалик рус князликларини бошқарган князлар мўғуллар таъсири остида бўлиб, давлат бошқарувининг ўзига хос сир-асрорларини ўрганиб боришган.
Олтин Ўрда давлати билан елкама-елка турган Москва князлиги шу тариқа Россиянинг энг қудратли князлигига айланган.
Князларнинг кўпчилиги ҳамда юқори лавозимларни эгаллаган рус амалдорлари мўғул қизларга уйланишган. Рус олий табақасининг маданий мўғуллашиш жараёни бошланган. Олтин Ўрда парчаланиб кетиб, ўрнида шаклланган татар хонликларидан (Қрим хонлиги, Қозон хонлиги, Қосим хонлигидан) чиққан татарларнинг кўпчилиги рус князларининг хизматига ўтиб, кейинчалик христианликни қабул қилишган. Рус тарихида муҳим роль ўйнаган кўплаб рус зодагонларининг насл насаби татарларга бориб тақалган. Татарлардан келиб чиққан давлат арбоблари Москва князлиги амалдорларига мўғулларнинг давлат тузилиши, давлатни идора қилиш концепцияларини ўргатишган. Рус саркардаларининг таълимотига Олтин Ўрданинг ҳарбий қурилиш тизими жиддий таъсир ўтказган.
Рус давлатчилигининг иқтисодиёти ва молия соҳасида ҳам мўғуллар таъсири кузатилади. Солиқ ва пул тизимлари айнан Олтин Ўрда тизимлари асосида қурилган. Ушбу жараёнларнинг таъсирини бугунги рус тилида кўриш мумкин. Чунончи, «таможня» (ёки «торговая пошлина») сўзи татарча «тамға» сўзидан, «деньги» сўзи эса татарча «тенге» сўзидан келиб чиққан. Руслар татарлардан почта идоралари ва отга қўшиладиган юк араваларидан кенг миқёсда фойдаланишни ўрганишган. Дипломатия қоидалари ва анъаналарини рус князлари Олтин Ўрда давлатчилигида ҳосил бўлган тажрибалардан кўчириб олишган.
Рус боёнларининг эгнидаги кийими-ю, зеб зийнатлари татар аслзодаларнинг бисотларидан кўп фарқ қилмаган. Рус миллати орасида татарлар кийими кенг тарқагани боис 1551 йили ўтган Юзбошли йиғин қарорига асосан русларга мусулмонлар кийиб юрадиган бош кийим билан черковга кириш ман этган. Рус тилида қўлланиладиган «башмак» (пояфзал), «бешмет» (қавилган пальто), «азям» (татар деҳқонлар кийган узун чакмон), «зипун» (қўлда тўқилган мовутдан тикилган ёқасиз пальто), «кафтан» (безак берилган узун чакмон), «шлык», «башлык», «колпак» (бош кийимлари), «сафьян» (гул босилган саҳтиён чарм), «кумач» (қизил рангли ип газлама), «клобук» (православие кашиши киядиган бош кийими), «темляк» (совуқ қурол сопига қадаладиган ҳалқа) каби сўзлар татарларнинг рус нутқига ўтказган таъсирини яққол кўрсатади.
Рус миллати кўплаб татар таомлари ва ичимликларини ўзиники қилиб олган. Чой ичишни русларга айнан татарлар ўргатгани ҳақида рус татқиқодчиларининг кўпчилиги ёзган. Россияда «калач» деб ном олган (шакли қасрни эслатадиган) нон пиширишни руслар татарлардан ўрганиб олишган.
Ҳисоб-китобларга қараганда, кийим-кечак билан боғлиқ 300 дан зиёд, ошпазликка тааллуқли 280 тача сўз рус миллатининг нутқига туркий тиллардан сингиб кирган. Умуман олганда эса рус нутқида 2000 дан зиёд туркий сўзлар фаол ишлатилади.
Эрхан Афюнжи (Erhan Afyoncu)
Таржимон: Шокир Долимов
